اواخر سال ۱۳۸۷ مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات، آماری را منتشر کرد که براساس آن، ۲۰درصد سیگاری‌ها گفته بودند اگر خطرات ناشی از سیگار را روی پاکت‌ها چاپ کنید، ما دست از مصرف می‌کشیم.با این‌حال پس از انجام این طرح، تنها ۷درصد این عده روی حرفشان ایستادند و مصرف سیگار را ترک کردند.
سابقه چاپ تصاویر روی پاکت‌های سیگار تولید ایران به سال ۸۸ و روزهای حضور کامران باقری لنکرانی در وزارت بهداشت برمی‌گردد.
آن زمان معاهده کنترل دخانیات در دنیا مصوب سازمان بهداشت جهانی (WHO) -که ایران نیز آن را پذیرفته است- تمامی کشورها را موظف کرده بود تا سال ۲۰۱۲ کارهایی را برای آنکه مصرف سیگار در دنیا به حداقل برسد انجام دهند؛ یا با افزایش قیمت سیگار تا سال ۲۰۱۲ و یا با چاپ تصاویر ضد مصرف دخانیات روی پاکت‌های سیگار.
همان اوایل و پس از تأکید سازمان بهداشت جهانی، بیش از ۴۰ کشور چاپ تصاویر هشداردهنده بهداشتی را روی پاکت‌های سیگار اجباری کردند.
مثلاً اندونزیایی‌ها که کشورشان رتبه دوم سیگاری‌های دنیا را دارد تصاویری از نمای نزدیک از عوارض هولناک سیگار کشیدن، از دندان‌های پوسیده و ریه‌های سرطانی گرفته تا سوراخ‌های تراکئوتومی باز و جنازه چاپ کردند.
در اروگوئه که پیشگام کنترل‌های سخت ضددخانیات است، ۸۰درصد سطح پاکت‌های سیگار با برچسب‌های هشداردهنده پوشانده شد؛ تصاویری مثل شخصی که دارد یک باتری را دود می‌کند تا نشان داده شود سیگار حاوی فلز سمی کادمیوم است.
در ایران هم انتشار عکس‌های هشداردهنده با تصویر ریه‌های آلوده شروع شد و قرار بود هر ۶ماه یک‌بار این تصاویر تغییر کند.
تصاویر تأثیرگذار بود؟
نتایج یک تحقیق نیز که توسط جمعیت مبارزه با دخانیات انجام شد، نشان می‌داد ۶۰درصد سیگاری‌های حرفه‌ای موافق چاپ تصاویر هشداردهنده روی پاکت‌های سیگار هستند.
ضمن آنکه ۸درصد افراد حاضر در آن تحقیق، دلیل مراجعه خود به مراکز درمانی برای ترک سیگار را مشاهده تصاویر هشداردهنده روی سیگارها عنوان کرده بودند.
همزمان نتایج یک تحقیق در آمریکا هم در سال ۲۰۱۶ نشان می‌داد چاپ تصاویر هشداردهنده روی پاکت‌های سیگار می‌تواند از مرگ بیش از ۶۵۲هزار نفر جلوگیری کند.
محققان تغییر میزان مصرف سیگار در بریتانیا، کانادا و استرالیا هم که تصاویر هشداردهنده درباره مصرف دخانیات روی پاکت‌های سیگار چاپ می‌کردند، به این نتیجه رسیدند که تنها هشت سال پس از اجرای این طرح در کانادا، مصرف سیگار در این کشور ۱۲ تا ۲۰ درصد کاهش یافته است.
ساز ناسازگاری
با این حال و با وجود اثبات این تحقیقات، همان‌طور که انتظار می‌رفت شرکت‌های دخانیات نیز بیکار ننشستند و اعتراضشان را به این اقدام نشان دادند.
در استرالیا شرکت‌های دخانیات به مقابله با این قانون پرداختند و ادعا کردند اعمال این قانون موجب زیرپاگذاشتن حقوق مالکیت فکری و از ارزش انداختن نشان تجاری‌شان می‌شود.
شرکت‌های دخانیات آمریکا هم از دستور سازمان غذا و داروی این کشور برای چاپ تصاویر گرافیکی روی پاکت‌های سیگار شکایت کردند و یک دادگاه استیناف، اجرای این حکم را براساس تضاد آن با متمم اول قانون اساسی آمریکا درباره آزادی بیان، معلق کرد.
در کشور ما نیز همان ابتدا و یک‌سال پس از آغاز این طرح، مدیران شرکت دخانیات با این بهانه که تصاویر هشداردهنده روی سیگارها موجب شده مردم به سیگارهای قاچاق و بدون برچسب رو بیاورند، مخالفتشان را با این تصمیم نشان دادند.
داریوش سهرابی، سخنگوی وقت شرکت دخانیات ایران مدعی بود چاپ تصاویر بهداشتی روی پاکت‌های سیگار سبب شده مصرف‌کنندگان برای خرید آن تمایل کمتری نشان دهند. او می‌گفت: متأسفانه بازار سیگار کشور با رشد بسیار بالایی به تسخیر محصولات دخانی قاچاق درآمده و هر روز شاهد روند افزایش آن هستیم.
در مقابل؛ مسئولان وزارت بهداشت از دخالت و لابی شرکت‌های دخانی برای کارشکنی و مقاومت در برابر این تصمیم می‌گفتند.
به گفته کارشناسان، عکس‌هایی که توسط شرکت دخانیات منتشر می‌شد هر چند نشان‌دهنده بدی مصرف سیگار بود، اما مشمئزکننده نبود.
ما عکس‌هایی مفهومی مثل پایی که به سیگار زنجیر شده را روی پاکت‌های سیگار چاپ می‌کردیم و کشورهای غربی عکس‌هایی مشمئزکننده مثل تفاوت ریه انسان سیگاری و غیرسیگاری یا دندان‌ها و لثه‌های انسان سیگاری و غیرسیگاری را .
کاظم ندافی، رئیس وقت مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت خرداد ۱۳۹۳ گفته بود: شرکت‌های دخانی با لابی با مراکز تصمیم‌ساز مانع نصب تصاویر واقعاً هشداردهنده روی پاکت سیگار هستند و تصاویر ملایم و تصاویری که ترس کمتری به مردم القا می‌کند روی پاکت استفاده می‌کنند.
دکتر معدنی، دبیر جمعیت مبارزه با دخانیات هم با اشاره به سود کلانی که قاچاقچیان از این طریق کسب می‌کنند گفته بود: متأسفانه سیگارهای بدون تصاویر هشداردهنده موجود در بازار از سیگارهای تصویردار گران‌تر است و نوعی تبلیغ مثبت نیز برای آن‌ها صورت گرفته است به شکلی که عده‌ای تصور می‌کنند این سیگارها بهداشتی و سالم‌تر از سیگارهای دیگر هستند.
پس از پنج سال کشمکش میان موافقان و مخالفان نصب این تصاویر روی پاکت‌ها، سرانجام در مرداد ۱۳۸۹ کاظم ندافی، رئیس وقت مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت از تصمیم کارگروه مشترک وزارت بهداشت و شرکت دخانیات در این خصوص خبر داد و گفت: این کارگروه دو تصویر جدید برای درج روی پاکت سیگارها پیشنهاد داده که با تصویب نهایی یکی از آن‌ها این برچسب جدید روی پاکت سیگارهای تولید داخل و سیگارهای وارداتی مجاز درج خواهد شد. یکی از این تصاویر کودکی را نشان می‌دهد که بر اثر قرار گرفتن در معرض دود سیگار، دچار مشکلات تنفسی شده و زیر دستگاه تنفس مصنوعی قرار دارد و تصویر دیگر، اعضای داخلی بدن افراد هنگام سالم بودن و پس از تخریب توسط دود سیگار را نشان می‌دهد.
تصاویر هشداردهنده دیگر هشدار نمی‌دهند
با این‌حال، باز هم عده‌ای، از ناموفق بودن این تصاویر در تأثیرگذاری بر مصرف‌کنندگان سیگار می‌گفتند.
نصیر دهقان، عضو انجمن بین‌المللی تحقیقات گفته بود: باید تصاویر هشداردهنده روی پاکت‌های سیگار تغییر کند، مثلاً می‌توان برای خانم‌های باردار و یا دختران جوان علاقه‌مند به باردار شدن و یا خانم‌هایی که همسران سیگاری دارند تصاویری از نوزادان نارس و با وزن کم هنگام تولد که در پی استعمال سیگار، پیش از موعد مقرر به دنیا آمده‌اند، قرار داد.
رئیس مرکز تحقیقات دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم با تأکید بر اینکه تصاویر بهداشتی فعلی روی پاکت‌های سیگار، گویا و مؤثر نیستند، گفته بود: درج تصاویر هشداری روی پاکت‌های سیگار، با کج‌سلیقگی یا انتخاب نادرست صورت گرفته است؛ سلیقه و کیفیت خوب به خرج نداده‌ایم و این تصاویر چندان گویا و مؤثر نیستند.
غلامرضا حیدری با اشاره به پژوهش انجام شده درباره تأثیرگذاری تصاویر بهداشتی روی پاکت‌های سیگار بر کاهش یا مصرف نکردن مواد دخانی گفته بود: در این تحقیق، حدود ۷۰ تا ۸۰درصد سیگاری‌ها عنوان کرده‌اند این تصاویر تأثیری بر استفاده کردن یا نکردن آن‌ها از سیگار نداشته است.
محمدرضا معدنی، دبیر فراکسیون مبارزه با دخانیات مجلس هم معتقد است این تصاویر تنها ۱۵ تا ۲۰درصد تأثیرگذار است و متأسفانه شرکت دخانیات از تصاویری استفاده می‌کند که مشمئزکننده نیست بلکه در برخی موارد تشویق‌کننده نیز است.
به گفته وی، این تصاویر باید چنان باشند که وقتی فرد ۲۰بار نخ سیگار را از بسته بیرون می‌آورد ترس از مصرف سیگار در ذهنش تداعی شود و بتواند آن را ترک کند.
چرا تصاویر تغییر نمی‌کند؟
براساس گفته مسئولان و برپایه قانون جامع ، باید تصاویر هشداردهنده روی پاکت‌های سیگار هر ۶ماه یک‌بار عوض شوند، موضوعی که چند سالی است انجام نمی‌شود.
اواخر دی سال پیش بود که بهزاد ولی‌زاده، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت، وعده تغییر تصاویر هشداری پاکت‌های سیگار از سال۱۴۰۳ را داد. روزها گذشت اما هیچ خبری از این تغییر، جایی منتشر نشد. با اینکه مهلت مقرر شده برای شرکت‌های تولید سیگار، ۶ماه اعلام شده بود اما همچنان پس از گذشت حدود یک سال از انتشار این خبر، پاکت‌های سیگار در همان شمایل قدیمی در مغازه‌ها و دکه‌ها به چشم می‌خورند.
این در حالی است که به‌تازگی علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت از هزینه ۱۴هزار میلیارد تومانی درمان بیماری‌های مرتبط با مصرف دخانیات گفته و بر ضرورت اجرای سیاست استانداردسازی بسته‌بندی محصولات دخانی و درج تصاویر و پیام‌های هشداردهنده مؤثر تأکید کرده است.
قانون پای کار است، متولی نه!
دکتر شریف ترکمن نژاد، مشاور علمی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران در گفت‌وگو با قدس، به نکته‌ای درخصوص پاکت‌های سیگار اشاره می‌کند و می‌گوید: بسته‌بندی باید به دور از هر تبلیغات و تزئینی باشد تا تشویق برای مصرف صورت نگیرد و تصاویر هشداردهنده و مشمئزکننده‌ای مثل اسکلت، دندان خراب و سرطان ریه روی پاکت چاپ شود. این قاعده‌ای است که در تمام دنیا رعایت می‌شود؛ اما باید در هر کشور با توجه به ظرفیت و میزان اثرگذاری بر جامعه، به کار گرفته شود.
ترکمن‌نژاد با انتقاد از وزارت صنعت و معدن می‌گوید: بدون همراهی و کمک این سازمان، تمام تلاش‌ها بی‌نتیجه می‌ماند. واقعیت این است پیگیری‌ها در کشور ما دچار ضعف است و با شدت و قوتی که مدنظر است، انجام نمی‌شود. سازمان صنعت و معدن باید پای کار باشد و شرکت‌های تولید مواد دخانی را وادار به تبعیت از قوانین و درج موارد اعلام شده بر پاکت‌ها کند.
وی به همین بهانه گریزی هم به قانون جامع کنترل دخانیات، مصوب ۱۳۸۵ می‌زند و می‌گوید: این قانون یکی از کامل‌ترین قوانینی است که در دنیا به تصویب رسیده و ابعاد مختلفی را زیر پوشش خود قرار داده است، اما در کشور ما بسیاری از مواد آن که شامل اماکن بدون دخانیات، نفروختن دخانیات به افراد زیر ۱۸سال و نفروختن سیگار به صورت تکی است نیز علاوه بر قانون تغییر علائم هشداری، مورد توجه واقع نشده است.
بسته‌بندی به تنهایی مؤثر نیست؛ شرایط دیگر را هم دریابید
این مشاور علمی درخصوص میزان اثرگذاری تغییر تصاویر پاکت‌ها می‌گوید: تأثیرگذاری این طرح باید همراه با فعالیت‌های دیگر باشد؛ باید بستر آموزش‌های مورد نیاز فراهم شود، قیمت خرید افزایش پیدا کند و همچنین اتفاقات دیگری در بازار دخانیات رخ دهد تا موجب کاهش لذت مصرف شود و مصرف‌کننده کمتر سراغ آن برود.
«مالیات دخانیات خیلی کم است!» ترکمن‌زاده این نقد را نیز به عنوان یکی دیگر از دلایلی مطرح می‌کند که مردم به سمت مواد دخانی کشش پیدا می‌کنند و شرکت‌ها نیز رو به افزایش هستند.
او به ضرورت آموزش در مدارس هم اشاره می‌کند و می‌گوید: آموزش باید از مقطع دبستان به کودکان آغاز شود و تا ۲۵سالگی ادامه پیدا کند، چرا که ۹۹درصد افرادی که درگیر مصرف سیگار شده‌اند زیر ۲۵سال و ۸۵درصد آن‌ها پیش از ۱۸سالگی شروع به مصرف کرده‌اند.
هشدارها اطرافیان مصرف‌کننده را آگاه می‌کنند
فاطمه عبدالعظیم بیگ، کارشناس امور پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل دخانیات هم توضیحاتی درباره پیامدهای تغییرات در پیش رو به قدس می‌گوید: معمولاً جمعیت مصرف‌کنندگان به علائم هشداری توجه زیادی ندارند؛ اما نمی‌توان گفت میزان تأثیرگذاری آن صفر است چون حتی اگر خود فرد به این هشدارها دقت نکند، موجب می‌شود اطرافیان از خطرات آگاه شده و او را از مصرف بازدارند.
او درباره نوع تصاویر مؤثرتر بر پاکت‌ها گفت: تجربه تاکنون نشان داده هشدارها و مسائل مربوط به سلامت و بهداشت اثر بازدارندگی بیشتری دارند، اما از طرفی هم بعضی افراد توجهی به معضلات سلامتی در آینده ندارند و می‌گویند ۲۰ سال اضافه‌تر به دردم نمی‌خورد یا ریه سالم به کارم نمی‌آید. اما در مجموع بهتر است در کنار تصاویر، جملات هشداردهنده‌ای شامل آمارهای سالانه‌ای که وزارت بهداشت اعلام می‌کند هم وجود داشته باشد.
چرا تغییر مسیر نمی‌دهیم؟
با توجه به اینکه بسیاری از کشورها پس از آزمون و خطاهای بسیار به این نتیجه رسیدند که یک پاکت ساده و بدون طرح و نوشته می‌تواند اثرگذاری بیشتری داشته باشد، پرسشی که مطرح می‌شود این است چرا کشور ما پس از ۱۵سال طرح‌زنی‌های مختلف بر پاکت‌ها، راه تازه‌تری را انتخاب نمی‌کند و همرنگ سادگی کشورهای دیگر نمی‌شود؟
این پرسشی است که عبدالعظیم بیگ این‌گونه به آن پاسخ می‌دهد: نمی‌توانیم کاهش سرانه مصرف را در کشورهایی که تصاویر پاکت‌ها را حذف کرده‌اند، تنها به این دلیل بدانیم؛ چرا که این کشورها با ظرفیت متفاوتی که دارند از روش‌های مکمل هم بهره می‌برند؛ برای مثال در این کشورها اگر علائم هشداری حذف شده‌اند اما اینن هشدارها همچنان در بسترهای مختلف مثل فضای مجازی در جریان هستند. اثرگذاری این طرح در کشورهای دیگر به دلیل سیاست‌های جایگزین است. ما هم باید از ظرفیت‌های موجود بهره ببریم و خوب است با انتخاب راه‌های مختلف به بهترین آن با توجه به شرایط کشور دست پیدا کنیم.
خبرنگار: تکتم شریفی‌نژاد
منبع:www.qudsonline.ir/news/1045402
