‌پیشگیری از استعمال دخانیات در نوجوانان؛ مسئولیتی که از خانواده آغاز می‌شود

 چهار رویکرد اصلی (براساس یک مطالعه کیفی)

والدین – چه مستقیم و چه غیرمستقیم – نقش حیاتی در شکل گیری نگرش فرزندان نسبت به سیگار دارند. در  مطالعه ی که نتایج آن در زیر می آید، پژوهشگران به بررسی چگونگی تلاش فعال والدین برای جلوگیری از شکل گیری عادت سیگار کشیدن در فرزندان می پردازند و بر استراتژی ها، چالش ها و اثربخشی آنها تمرکز دارند.

چهار رویکرد اصلی که والدین برای جلوگیری از سیگار کشیدن استفاده می کنند پس از تحلیل نتایج مطالعه که شامل انجام مصاحبه های نیمه ساختار یافته و مشاهدات میدانی با والدین و نوجوانان بوده ، شناسایی شده است:

1. تعیین قوانین خانگی
   • وضع سیاست های مشخص ممنوعیت دخانیات در خانه
   • تنظیم روابط اجتماعی (مثلاً محدود کردن دوستی با افراد سیگاری)
   • اعمال مقررات ساعت بازگشت به خانه برای محدود کردن فعالیت های خارج از خانه بدون نظارت
2. رابطه مناسب و آموزش سلامت
   • گفتگوهای صریح درباره خطرات سلامتی سیگار
   • ارائه توضیحات متناسب با سن درباره اعتیاد و بیماری ها
   • تشویق به تفکر انتقادی درباره فشار همسالان و تبلیغات تنباکو
3. الگوی مثبت بودن
   • والدین غیرسیگاری به طور طبیعی از تقلید فرزندان جلوگیری می کنند
   • والدین سیگاری که برای الگوی بهتر شدن، ترک می کنند
   • والدین سیگاری که از کشیدن سیگار در حضور فرزندان خودداری می کنند
4. انضباط مناسب برای تخلفات
   • تنبیه ملایم:اخطارهای شفاهی، کاهش پول توجیبی یا اضافه کردن کارهای خانه
   • تنبیه متوسط:محدود کردن مزایا (مثلاً استفاده از تلفن همراه)
   • تنبیه سخت (کم اثرترین نوع تنبیه و حتی مخرب )تنبیه بدنی یا تهدید به اخراج از خانه

در ادامه، به توضیح بیشتر  این عوامل و نقش والدین پرداخته می شود:

۱-وضع قوانین در خانه

قوانین وضع شده توسط والدین همیشه مستقیماً به سیگار کشیدن مربوط نیستند. این قوانین معمولاً شفاهی و غیررسمی هستند. برخی از این مقررات عبارتند از:

الف) انتخاب دوستان مناسب

والدین فرزندان خود را از معاشرت با نوجوانانی که در معرض سیگار هستند منع می کنند. به عنوان مثال:

• والد:  به فرزندم گفتم از دوستان بد دوری کند.
• نوجوان:  پدر و مادرم اجازه نمی دهند با کسانی که  بعد از مدرسه به گشت زنی می روند  معاشرت کنم.
• نوجوان : آنها به من گفتند با بچه های درس­خوان و سخت­کوش دوست باشم.

ب) محدودیت ساعات بیرون از خانه

بسیاری از والدین معتقدند که سیگار کشیدن نوجوانان معمولاً با فعالیت های برون از خانه و شب هنگام مرتبط است. بنابراین، برای فرزندان خود ساعت منع رفت وآمد تعیین می­کنند:

• نوجوان:  پدر و مادرم مقرراتی گذاشتند که باید تا ساعت ۸ شب خانه باشم.
• نوجوان: پدرم از من خواسته وقتی با دوستانم بیرون هستم، دیر به خانه برنگردم.

ج) ممنوعیت سیگار کشیدن در دوران کودکی و نوجوانی

والدین تا زمانی که فرزندان تحت سرپرستی آنها هستند (۱۸ سالگی)، مصرف دخانیات را ممنوع می کنند:

• والد: به فرزندم اجازه سیگار کشیدن نمی­دهم چون هنوز کودک است. تا زمانی که تحت نظارت من است، این کار را ممنوع کرده ام.
• نوجوان : پدر و مادرم به من اجازه سیگار کشیدن نمی­دهند چون هنوز در حال رشدم.

د) اعمال جریمه یا تنبیه در صورت تخلف

برخی والدین برای اطمینان از رعایت قوانین، فرزندان خود را از عواقب سیگار کشیدن آگاه می کنند:

• نوجوان: پدرم تهدیدم کرد که اگر سیگار بکشم، دیگر پول توجیبی به من نمی دهد.
• نوجوان: پدرم گفت اگر دوباره ببیند سیگار می کشم، به مدرسه گزارش می­دهد.

۲-برقراری رابطه و آموزش سلامت به فرزندان

والدین نه تنها باید آموزش های مرتبط با سلامتی  را به فرزندان خود ارائه دهند، بلکه ضروری است  روابط صمیمانه و همراهانه ی را  نیز با آنها برقرار کنند تا این آموزش ها مؤثر واقع شود. این فعالیتها به ایجاد نزدیکی و اعتماد بین والدین و فرزندان کمک می­کند.

الف) برقراری ارتباط صمیمانه با فرزندان

والدین با گفت وگوهای دوستانه و گذراندن وقت با فرزندان، فضایی امن برای بیان دغدغه های آنان ایجاد می کنند. برای مثال::

• والد: از فرزندم می خواهم در اوقات فراغت با هم گپ بزنیم. درباره موضوعات مختلف صحبت می­کنیم و گاهی به او توصیه هایی ارائه می دهم.
• نوجوان:  مادرم شبها با من صحبت می کرد و درباره مسائل مختلف از من سؤال می­پرسید.
• نوجوان: اعضای خانواده ما معمولاً شبها قبل از خواب دور هم جمع می شدیم و با هم حرف می زدیم.
• نوجوان: والدینم در تعطیلات خانواده را به گردش می بردند تا با هم وقت بگذرانیم.

 

این تعاملات به فرزندان احساس امنیت میدهد و باعث می شود راحت تر پیام های والدین را بپذیرند.

ب) آموزش خطرات سیگار به فرزندان

والدین با توضیح علمی و قابل درک درباره عوارض سیگار، آگاهی فرزندان را افزایش می دهند. برای مثال:

والد: به فرزندم درباره سیگار و خطرات آن برای سلامتی توضیح دادم، مخصوصاً وقتی مهمانی می آمد و کسی سیگار می کشید. همیشه توصیه و هشدار می دهم.

نوجوان:  مادرم و خواهرم همیشه به من می گویند که سیگار برای سلامتی مضر است و مناسب من نیست.

این آموزشها نه تنها شامل هشدارهای کلی، بلکه همراه با دلایل علمی و مثالهای ملموس است تا تأثیر بیشتری داشته باشد.

ترکیب روابط گرم خانوادگی و آموزش­های هدفمند، دو ابزار کلیدی برای پیشگیری از سیگار کشیدن نوجوانان است. وقتی فرزندان احساس کنند والدین حامی و آگاه هستند، احتمال گرایش آنها به رفتارهای پرخطر مانند استعمال دخانیات کاهش می یابد.

۳- الگو بودن برای فرزندان

والدین نمی توانند تنها با آموزش های نظری از سیگار کشیدن فرزندانشان جلوگیری کنند، بلکه باید خود نیز الگوی مناسبی باشند. رفتار والدین در زمینه مصرف سیگار، تأثیر مستقیمی بر نگرش و رفتار فرزندان دارد.

.الف) پرهیز والدین از استعمال سیگار

بسیاری از والدین تأکید کردند که خود سیگار نمی کشند تا الگوی مناسبی برای فرزندانشان باشند:

• والد: من سیگار نمی­کشم.
• والد:  همسرم هرگز سیگار نکشیده است. ما اصلاً در خانه سیگار نمی­کشیم.

این مسئله نشان می دهد که رفتار والدین از حرف­های شان مهمتر است.  وقتی فرزندان ببینند والدین به توصیه های خود عمل می کنند، احتمال پیروی آنها از این قوانین بیشتر می شود.

ب-  ایجاد محیطی عاری از دود سیگار در خانه

برخی از والدین نه تنها خود سیگار نمی­کشند، بلکه فضای خانه را نیز از دخانیات دور نگه می دارند:

• ممنوعیت کشیدن سیگار در محیط خانه حتی توسط مهمانان.
• عدم خرید سیگار یا قرار دادن آن در دسترس فرزندان.

این اقدامات به فرزندان نشان می دهد که والدین جدی بودنِ مخالفت خود با سیگار را نه فقط در حرف، بلکه در عمل ثابت می کنند.

ترک سیگار توسط والدین یا عدم مصرف آن از ابتدا، یکی از مؤثرترین راهها برای پیشگیری از گرایش نوجوانان به دخانیات است. فرزندان از رفتار والدین بیشتر از توصیه هایشان الگوبرداری میکنند، بنابراین الگوی عملی بودن، کلید اصلی موفقیت در این زمینه است.

ج) چگونگی الگوی مناسب بودن در صورت مصرف:

برخی والدین ممکن است خود سابقه مصرف سیگار داشته‌اند، اما پس از تشکیل خانواده، رفتار خود را تغییر داده‌اند تا الگوی بهتری برای فرزندانشان باشند. همچنین، والدینی که هنوز سیگار می‌کشند، می‌توانند با رعایت برخی اصول، تأثیر منفی این رفتار را بر فرزندان کاهش دهند.

• ترک سیگار پس از تشکیل خانواده

برخی والدین پس از ازدواج یا با تولد فرزندان، سیگار را ترک می‌کنند تا مسئولیت‌پذیری بیشتری نشان دهند:

• نوجوان: پدرم قبل از ازدواج سیگار می‌کشید، اما بعد از ازدواج دیگر سیگار نکشید.

این تغییر رفتار نشان‌دهنده اولویت‌دادن به سلامت خانواده است و پیام مثبتی به فرزندان منتقل می‌کند.

• محدود کردن و اجتناب از مصرف دخانیات در حضور فرزندان و در جمع خانواده

والدینی که هنوز سیگار می‌کشند، می‌توانند با رعایت فاصله از فرزندان، تأثیر منفی آن را کم کنند با:

       عدم سیگار کشیدن در ماشین یا فضای بسته و در حضور فرزندان.

        عدم  مصرف دخانیات هنگام صحبت یا وقت‌گذرانی با فرزندان.

• نوجوان:  والدینم در مکان‌های خلوت و بدون حضور کسی سیگار می‌کشند.
• نوجوان: پدرم بیرون از خانه سیگار می‌کشد، اما داخل خانه سیگار نمی‌کشد.

این رفتارها نشان می‌دهد که والدین به سلامت فرزندان خود اهمیت می‌دهند و سعی می‌کنند الگوی مناسبی باشند، حتی اگر کاملاً سیگار را ترک نکرده‌اند.

بنابراین حتی اگر والدین نتوانند به‌طور کامل سیگار را ترک کنند، می‌توانند با محدود کردن مصرف در حضور فرزندان و پرهیز از عادی‌سازی دخانیات، نقش مؤثرتری در پیشگیری از گرایش کودکان به دخانیات داشته باشند. ترک سیگار همچنان بهترین راه‌حل است، اما کنترل رفتار نیز می‌تواند تا حد زیادی از تأثیرات منفی بکاهد.

4. اعمال انضباط برای پیشگیری از رفتار سیگار کشیدن در فرزندان

آخرین اقدام والدین برای جلوگیری از استعمال سیگار توسط فرزندان، اعمال انضباط در صورت تخلف است. روش‌های انضباطی از ملایم تا شدید متغیر هستند و بسته به نوع رفتار والدین، تأثیرات متفاوتی بر فرزندان می‌گذارند.

الف) روش‌های ملایم و گفت‌وگو محور

برخی والدین ترجیح می‌دهند با توصیه و آگاهی‌بخشی، فرزند خود را از سیگار کشیدن منصرف کنند:

• والد : به جای تنبیه، درباره خطرات سیگار برای سلامتی با فرزندم صحبت کردم و از مدرسه خواستم بر او و دوستی هایش نظارت کنند.
• نوجوان:  وقتی فهمیدند سیگار می‌کشم، نصیحت کردند که سیگار باعث بیماری می‌شود و گفتند وقتی بزرگ شدم  خودم می‌توانم تصمیم بگیرم.
• نوجوان: مادرم همیشه تأثیرات سیگار روی سلامتی را برایم توضیح می‌داد و اجازه سیگار کشیدن به من نمی‌داد.

این روش‌ها بر آگاهی‌بخشی و ارتباط مؤثر تأکید دارند و معمولاً تأثیر بلندمدت‌تری بر رفتار فرزندان می‌گذارند.

ب) محرومیت‌های جزئی (قطع پول توجیبی)

برخی والدین از محروم کردن فرزند از امتیازات مانند پول توجیبی یا محدود کردن رفت و امد ها،  استفاده می‌کنند:

• نوجوان:  پول توجیبی‌ام را کم کردند.
• نوجوان:  به من پول توجیبی دیگر نمی‌دادند.
• نوجوان : نمی‌توانستم پول تو جیبی بخواهم و محدودیت رفتن پیش دوستانم را داشتم.

این روش، یک تنبیه غیرفیزیکی اما مؤثر است که می‌تواند فرزند را به فکر فرو ببرد.

ج) تنبیه‌های سخت‌گیرانه و فیزیکی

در مواردی، والدین از تنبیه بدنی یا روش‌های شدیدتر و یا حتی تهدید  استفاده می‌کنند:

• نوجوان : پدرم یک بار مجبورم کرد چندین بار شنا بروم.» (تنبیه فیزیکی غیرمستقیم)
• نوجوان:  پدرم وقتی من را در حال سیگار کشیدن دید، در کلاس ششم کتکم زد.
• نوجوان : هم پول توجیبی نداشتم و هم کتک خوردم.
• نوجوان:  گفتند اگر سیگار کشیدن را ادامه دهم  ، از خانه بیرونم می‌کنند.

 توجه : هرچند این روش‌ سخت­گیرانه ممکن است در کوتاه‌مدت در برخی خانواده­ها بازدارنده باشند، اما می‌توانند به رابطه والد-فرزندی آسیب بزنند و حتی باعث لجبازی بیشتر  و افزایش احساس طردشدگی و اضطراب نوجوان و ادامه مصرف دخانیات شوند و بنابراین راه حلی پایدار و سالم نیستند.

کدام روش مؤثرتر است؟

پیشنهاد نهایی: ترکیبی از آموزش، نظارت و انضباط غیرخشونت‌آمیز( گفت و گو به همراه محدود کردن امتیازات) و در ادامه کمک و راهنمایی گرفتن از مشاوران و روانشناسان،  بهترین راه برای جلوگیری از سیگار کشیدن نوجوانان است.

سخن پایانی:

والدین می‌توانند پایه‌های محکمی برای پیشگیری از سیگار کشیدن فرزندانشان ایجاد کنند. این اقدامات وقتی در سنین پایین آغاز شود و به صورت مستمر ادامه یابد، بیشترین تأثیر را خواهد داشت. با این حال، برای مقابله مؤثر با این مسئله، همکاری بین خانواده، مدرسه و جامعه ضروری است.

 تهیه شده در مرکز نفس پاک

منبع:
The Role of Parents to Prevent Early Adolescents Smoking Behavior: A Qualitative Study on Adolescents in Tegal City. July-Aug 2020